PLANLAMANIN PLANLANAMAYIŞI - I

Bu yazı dizisinde, Türkiye’de çevre düzeni planı yapma yetkisi karmaşası, planın ne olduğu, amacı, hedefleri ve planın başarılı olmasının ölçütleri, Mersin örneği üzerinden siyasal, bilimsel, ekolojik ve demokratik boyutları ile birlikte ele alınacaktır.

Türkiye’de çözülemeyen meselelerden biri de, planlama alanında yaşanan çok başlılıktır; kamu idareleri arasındaki yetki sorunudur. Yıllardır, plan yapma ve onama yetkisinin hangi bakanlıkta olduğuna dair çekişmeler, sürekli değişen kanunlar, yönetmelikler ve bunlarla bağlantılı idari mahkemede iptal olan planlar, kentlerde akan zamanın (tarihi) kaybı ve boşa giden trilyonlarının ötesinde, kentlerde plansız gelişmeye yol açmaktadır.

Mersin’de 4. Kez hazırlanan 1/100.000 Çevre Düzeni Planının iptali ve yeni plan hazırlanması süreci, kentte plan tartışmalarını yeniden başlattı.  Elbette burada hatayı sadece bakanlığa atmak kolaycılığı, belki kaçışı yerine, planların iptal gerekçelerinin de irdelenmesi, tartışılması önemlidir. Birileri bile bile lades dediyse, bu ortaya çıkmalıdır. Bilmiyorsa, yetersiz olunan yerdeki teknik bilgi ve personel bakımından özeleştiri yapılarak, düzeltme yoluna gidilmelidir.

Üniversitelerde, benim de mezunu olduğum “Şehir ve Bölge Planlama” bölümü mevcuttur. Bununla birlikte, Türkiye’de özellikle bölgeler arası dengeyi ve ülkede eşit yaşam koşullarını sağlamaya hizmet edecek olan “Bölge Planları” maalesef gelişememiştir. Çevre Düzeni Planları, bu boşluğu, bir nebze doldurmak için uygun bir araç olarak kabul edilebilir.

Planın yerel idarece hazırlanmasının en demokrat ve doğru yöntem olduğu savı maalesef her zaman haklı çıkmamaktadır. Örnek mi? Mersin-Silifke sahili boyunca denize sıfır yükselen Çin Seddi benzeri binalarımız…Sadece sahil yapılaşmamız bile, Özal döneminde, güya demokrasi adına, yerele verilen imar planı onama yetkisinin yerinde kullanılamadığının dünyaya ispatıdır. Kentlerin yöneticileri, bir an önce, tek arsada yüksek binalar yoluyla köşe dönmek isteyen fırsatçı kültüre (?) dizgin vurmak bir yana, desteklemiştir.

Yerellik kavramı, küreselleşmeden ayrı düşünülemez. Bilakis, yerellik, demokrasi maskesi altında ulus-devletin denetiminden kurtulma, ulus-devleti zayıflatma amacıyla öne çıkartılmış bir kavramdır. Yerel aktörlerin, halkın katılımı elbette planlamanın ve demokrasinin olmazsa olmazıdır. Ancak, katılım adı altında, yerel sermayenin ve uluslar arası sermayenin piyonu olmaktan korunmalıdır.

Merkezi düzeye gelince… Bırakın hükümetleri, dünyadaki devletlerin, genellikle sermaye ve kamu arasında tarafsız arabulucu olmak yerine, sermayeden taraf durduğu gerçeğini göz önünde tutunca, tarafsız bilimsel verilere ve her düzeydeki yerel kamuoyunun gücüne sığınmanın önemi anlaşılacaktır.

Söz konusu Kanunun 9. maddesinin (b) bendindeki tanımlama aslında pek çok sorunun cevabını net biçimde aydınlatmaktadır:

Öncelikle, buradan anlaşılıyor ki, Çevre Düzeni Planı, zaten ölçeği gereği il idari sınırlarını aşacaktır. Doğal eşikler, çevre kirliliği, kentlerin hinterlandı gibi kavramlar idari sınır tanır mı?

Oysa, kafa karışıklığına hiç gerek yoktur. İl çevre düzeni planlarının, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanan çevre düzeni planlarına göre konumu açıktır. Öncelikle, İl, bölgeye, havzaya göre daha dar bir  alandır. Yani, il, bölge veya havzanın içinde yer alır. Bir ilin ekonomik, sosyal, fiziksel, çevresel koşulları, kendisinin de içinde yer aldığı bölge ile olan ilişkilerinden bağımsız ele alınabilir mi? Dolayısı ile ilin planının, bölgesel düzeydeki üst ölçekli (1/100.000) planla uyumu gereklidir.

Nitekim Danıştay, Çevre Düzeni Planlarına Dair Yönetmelik yürürlüğe girinceye dek verdiği pek çok kararında belediyelerin hazırlayacakları imar planlarında ölçek sınırını gözetmelerine ve Büyükşehir belediyelerinin 1/25000 ölçekli yapacakları planların ancak nazım imar plan olabileceğine vurgu yaparak belediyelerce hazırlanan çevre düzeni planlarını yetkisizlik gerekçesi ile reddetmiştir.

Sonuç olarak, Çevre Düzeni Planının tanımına yeniden baktığımızda, “Planların Kademeli Birlikteliği İlkesi”ne uyduğumuzda, nesnel ve mantıken düşündüğümüzde, Bakanlıkça hazırlanan üst ölçekli plan olan 1/100.000 Çevre Düzeni Planına uygun olarak, yerel idare tarafından 1/25.000 ölçekli Çevre Düzeni Planının (Nazım Plan deniyor artık) hazırlanması en uygun olanıdır.  Puzzle’ın bütünü bölge veya yurt ise, puzzle’ın parçaları illerdir. Puzzle’ın anlamlı bir bütünlük göstermesi için, uyum gerekir.

Burada merkez ve yerelin yetkiyi paylaşması, tüm kamu planlama kurumlarıyla, kentin karar alma mekanizmalarında etkisi olan aktörlerin yatay ve dikey koordinasyonunun sağlanması tarafımdan önerilmektedir.

Şimdi bu yazıyı merkeziyetçi  bakış gibi algılamak isteyip, kıyamet kopartacak, post-modern statükoculara önerim: Avrupa’da planlama alanındaki disipline bir göz atmalarıdır. Örneğin Almanya’da, Ulaşım, Bina ve Kentsel Gelişim Bakanlığı kentlerin gelişmesine yönelik çalışmalar yürütmektedir. Burada bizim Şehircilik Bakanlığı’nın neden planlama dışında kaldığı sorusu akla gelmektedir. Çevre Düzeni Planının tanımındaki TEMEL amaç olarak gösterilen: kentleşmenin yaratacağı ÇEVRE KİRLİLİĞİNİ ÖNLEMEK amacı, bu planda yetkiyi Çevre Bakanlığı’na vermektedir. Bizim Mersin yerelimiz bunun farkında değil olsa gerek ki, örneğin Mersin-Tarsus arasındaki verimli tarım arazisini imara açma önerisinin peşindedir.

Planlama sürecini kimin yönettiğinden daha çok, nasıl bir kent vizyonunun plana yansıtılacağı ve bu planın uygulanabilirliği tartışmaları önemlidir. Yazının ikinci bölümünde buna yönelik öneri ve eleştirilere yer verilecektir.